درباره ی گرگان

ستان گلستان به مرکزيت شهر گرگان حدود 22 هزار کيلومتر مربع وسعت دارد

موقعيت جغرافيايي اين استان به قرار زير می باشد. از شمال به جمهوری ترکمنستان - از غرب به استان مازندران و دريآی خزر - از جنوب به استان سمنان منتهی می شود.

اين استان دارای هفت شهر به نام های گرگان ، بندر ترکمن،بندر گز ،علی آباد،کردکوی گنبد کاووس و مينو دشت و دارای 16 شهر و16 بخش و 45 دهستان می باشد. در اين استان اقوام مختلفی همچون ترک - ترکمن - بلوچ و قزاق - فارس - سيستانی و مازندرانی زندگی می کنند.

شهرستان گرگان
شهر گرگان يا همان اسنرآباد بر اساس متون مکتوب ، آثار تاريخی چندين هزار ساله دارد . بافت قديمی به جا مانده در استرآباد غالبا متعلق به دوران صفويه، زنديه و علي الخصوص وابسته به سبک دوران قاجار است. در معماری بافت قديم، عواملی مثل آب، زمين، تابش نور خورشيد و همچنين عوامل اجتماعی و فرهنگی نقش به سزايي داشته است.

گرگان توسط بارويي به طول شش کيلومتر محصور بوده است و بر نقاط مختلف اين بارو و به فاصله های معين برج‌هايي قرار داشت که در آنها قراولان از شهر محافظت می کردند،‌‌‌‌ رفت و آمد ازچهار دروازه انجام می گرفت.

در حاشيه بيرونی باروها خندقی عميق حفر شده بود که از خاک آن باروها را بنا کرده بودند. از اواسط حکو.مت قاجار استرآباد به سوی تخريب و ويرانی کامل رفت و در اوايل حکومت پهلوی اول باقی مانده آن‌هم از بين رفت و با معماری و فرم امروزی دوباره شکل گرفت.

شهرستان گرگان كه بين مدارهاي 36 درجه و 29 دقيقه و 37 درجه و 16 دقيقه عرض شمالي و نيز 54 درجه و 14 دقيقه و 54 درجه و 52 دقيقه طول شرقي از نصف النهار گرينويچ قرار گرفته است با جمعيتي بالغ بر 430 هزار نفر و وسعت بيش از 1615 كيلومتر مربع در دشتي وسيع و حاصلخيز واقع شده است كه از شرق به شهرستان علي آباد ، از شمال به مناطق مرزي ايران و تركمنستان (از طريق شهرستان آق قلا) و از غرب به شهرستان كردكوي محدود بوده و از جنوب با ارتفاعات شاخه شرقي رشته كوه البرز و استان سمنان (شهرستان شاهرود) هم مرز مي باشد .

اين شهرستـان با مركزيت شهر گرگــان (مركز استان گلستان) به لحاظ جغرافيايي ، طبيعي به سه ناحيه قابل تقسيم مي باشد:

بخش مياني واقع در بين ارتفاع 100 متري جلگه و كوهستان از تپه ها و ارتفاعات متعددي تشكيل يافته و زمين اين قسمت از آبرفت رودها اراضي حاصلخيزي را بوجود آورده است . در اين منطقه شهر گرگان و محور اصلي شمال به مشهد قرار گرفته و در كنار شرايط اقليمي باعث احداث شهرها و آباديهاي فراون در اين مسير و اطراف آن گرديده است .

- بخش جنوبي (كوهستاني) : قسمت جنوب و جنوب شرقي گرگان را كوهستان (شاخه هاي شرقي سلسله جبال البرز) تشكيل داده است . وجود اين سلسله جبال مرتفع در قسمت هاي جنوبي و جنوب شرقي گرگان به منزله سدي است كه مانع از نفوذ تأثيرات درياي خزر به خارج از منطقه مي گردد .

بارندگي فراوان در اين ناحيه باعث شده كه رودخانه هاي بسياري در سطح منطقه جاري باشد . مهمترين و مرتقع ترين كوههاي اين منطقه شاه كوه ، 3767 متر ارتفاع دارد . رشته هاي آن در نواحي مختلف به نامهاي قزلق ، حاجي آباد ، زيارت ، تالو ، بند كوه و . . . ناميده مي شوند .

شهر گرگان در دامنه شمالي رشته كوههاي البرز با شيب ملايم (در حدود 4 درصد) استقرار يافته ، دو رودخانه در امتداد شمالي – جنوبي از ميان شهر مي گذرند . (رودخانه هاي زيارت در شرق و تول چشمه در غرب شهر) بخش جنوبي شهر را رشته كوههاي البرز در بر گرفته و در ساير جهات شهر باغات و زمينهاي كشاورزي حاصلخيز محصور شده است .

این شهر به علت موقعيت جغرافيايي خاص آن و وضعيت طبيعي مناسب به صورت يك مركز خدمات و مبادلات منطقه در طول تاريخ شكل گرفته است .

دروازه هاي متعدد شهر كه محل تقاطع راههاي مختلف بوده مي توانند علل پيدايش و نحوة رشدشهر رابيان نمايند . دروازه فوجرد يا سبز مشهد به طرف گرگان قديم (در شمال) ، دروازه شرقي به طرف بسطام (شاهرود) و خراسان ، دروازه غربي به طرف مازندران و دروازه جنوبي (بنام چهل دختران) به طرف كوهستان مي رفته است .

محلات اوليه و اصلي شهر شامل محله ميدان ، نعلبندان و سبز مشهد مي باشد كه به نظر مي رسد محله ميدان به صورت قديمي ترين محله اين سكونتگاه در زماني كه يك آبادي بوده ، شكل گرفته است . سپس دو محله شرقي و شمالي (نعلبندان و سبز مشهد) در كنار راههاي اصلي رشد كرده اند . از سمت شرق و جنوب شرقي محلات شيركش ، پاي سرو وميخچه گران بوجود آمد . از سمت شمال شرق محلات چهارشنبه اي ، سرپير و دباغان به محله اصلي سبز مشهد اضافه شد . در دوره هاي بعدي محله بليش (قزاق محله) در جنوب شرقي شهر بوجود آمد كه تا حدي دور افتاده بود و بعدها با رشد شهر باآن ادغام شد .

شهر تا اوايل قرن حاضر (1300) در داخل برج و باروي خود رشد كرد . پس از آن به طرف جنوب و شرق (كه پادگان شهر در زمان رضا خان ساخته شد) رشد كرد . رشد بعدي شهر مجدداً در قسمت شرق و جنوب شرقي بوده است .

روند گسترش كالبدي شهر به سمت شرق و جنوب شرقي بوده كه امكانات و موقعيت هاي سكونتي نسبتاً مناسب تري داشته است . تپه هاي مرتفع در جنوب و جنوب غربي ، خط راه آهن و جاده كمربندي مزارع و باغات در شمال و تپه هاي جنگلي در نواحي غربي ، مانع گسترش شهر در جهات ياد شده بوده اند . خاستگاه اوليه شهر گرگان سه محله اصلي مذكور و چند گذر محله اي است . اين محلات اصلي در رأس يك مثلث واقع شده اند . تقدم و تأخر محلات اوليه شهر را به ترتيب زير مي توان بيان كرد :

الف) محله سبزه مشهدکه محله فرعي سرچشمه را در خود جاي داده ، در كنار يكي از دروازه هاي مهم شهر واقع شده ، آب مصرفي ساكنان شهر از چشمه هاي واقع در آن تأمين مي شد .

ب) محله ميدان كه ابتدا محل تجمع افراد آبادي كوچك اوليه بوده و بعدها محل مبادلات كالا گرديده است .

ج) محل نعلبندان که با رشد آبادي اوليه ، افزايش جمعيت ، رونق حمل و نقل ، صنعت قفل سازي و نعلبندي در اين آبادي به وجود آمده است .

گرگان در طول سالیان از طرف شرق و شمالشرقي به تدريج توسعه يافته ولي از سمت غرب و جنوب غربي رشدضعيفي داشته است

مردم

جمعیت این شهر بنابر نتایج سرشماری سال ۱۳۸۵، برابر با ۲۶۹٬۲۲۶ نفر بوده‌است.^[۵]

اکثریت جمعیت شهر گرگان مردم فارس‌زبان هستند.^[۶]^[۷]^[۸]^[۹]^[۱۰] فارس‌های گرگانی، و نیز سبزواریها، کاشمریها، شاهرودیها، مازندرانیها، بسطامیها و بیارجمندیها، قزاقها، سادات، بلوچها، زابلیها (سیستانیها) و ترکمنها از مردمان ساکن این شهر هستند.

شماری از ترکمن‌ها در دهه های اخبر به شهر گرگان مهاجرت کرده‌اند.^[۱۱] که جمعیت ترکمن‌ها در شهرستان گرگان(شهر گرگان و بخش‌های مختلف پیرامون) در سال ۱۳۸۳ برابر با ۲۵۱۹ نفر بوده‌است.^[۱۲]

در زبان پهلوی منطقهٔ گرگان را وُرکان یا یا وهرکانه و در زبان یونانی هیرکانیا (Hyrcania) و در زبان عربی جرجان می‌گفتند. معنی نام گرگان «استان گرگ‌ها» است.^[۱۴] گرگان از مهم‌ترین منطقه‌ها در زمینه پژوهش‌ها و کاوش‌های باستان‌شناسی است.

نخستین کاوش‌ها در حدود سال ۱۸۴۱ (میلادی) در زیر تپه‌ای مصنوعی در نزدیک شهر گرگان انجام شد که خزانه معروف استراباد در آن کشف گردید. کارشناسان برخی از اشیای موجود در آن خزانه را که شباهت بسیار با کشفیات تپه حصار دامغان داشته متعلق به هزاره سوم پیش از میلاد و (نزدیک به ۵ هزار سال پیش) دانسته‌اند.

در اواخر سده ۱۹ در محلی به نام خرگوش‌تپه در نزدیکی گرگان امروز (در قسمت شمال شهر) نیز تحقیقاتی انجام شد، و در سال ۱۹۳۱ یک گروه آمریکایی از دانشگاه پنسیلوانیا به روستای معروف تورنگ‌تپه در ۲۰ کیلومتری شرق گرگان رفته و به کاوش و بررسی پرداختند و آثاری ارزشمند از تمدن قدیم در این منطقه یافتند. ۲ سال بعد در سال۱۹۳۳، یک گروه باستان‌شناسی سوئدی به منطقه گرگان آمدند و پس از مطالعه حوزه رودخانه قره‌سو یا سیاه آب در شمال گرگان اعلام کردند بیش از ۳۰۰ تپه تاریخی در این منطقه وجود دارد که یکی از آن‌ها شاه‌تپه بزرگ یا اسلام‌تپهاست که در ۱۵ کیلومتری شمال غربی گرگان قرار دارد.

در دوره ساسانیان دیوار تدافعی بزرگی در این منطقه به نام دیوار بزرگ گرگان ساخته شد که توسط باستان شناسان انگلیسی به مار سرخ شهرت یافته‌است.^[۱۵] این دیوار بزرگ در سده ۵ میلادی تکمیل شد و بیانگر صنعت پیشرفته تدافعی آن دوران است.^[۱۶]

گرگان طی دوره‌های تاریخی بیشتر به عنوان شهرستانی در ایالت پارت به‌شمار می‌آمد و گاه بخشی از تبرستانشمرده می‌شد. شهر گرگان کهن (در نزدیکی گنبد کاووس امروزی) در زمان حملهٔ مغول ویران شد و مرکز منطقهٔ گرگان به شهر استرآباد منتقل شد.^[۱۷] زبان مردم منطقهٔ گرگان در سده‌های گذشته گویشی از ریشهٔ زبان پارتیبود. نمونه‌هایی از گویش قدیم گرگانی در نوشتارهای فرقهٔ حروفیه به‌جا مانده‌است. در سدهٔ دهم میلادی که منطقه گرگان از مراکز بازرگانی و فرهنگی منطقه شد نفوذ زبان فارسی به‌ویژه از سوی خراسان در گرگان افزایش یافت و در همین سده در شهر گرگان (نزدیک گنبد گاووس امروزی) زبان فارسی جای زبان گرگانی را گرفت.^[۱۸]استرآباد زبان گرگانی را حفظ کرد تا این‌که در دورهٔ بین سده‌های ۱۵ تا پیش از آغاز سدهٔ ۱۹ میلادی این زبان به‌طور کل منقرض شد و جای خود را در استرآباد و پیرامون نیز به فارسی و در بخشی از گنبد کاووس و ترکمن‌صحرا به ترکمنی داد.^[۱۹]

در.

استرآباد در این زمان پایگاه طایفه قاجار نیز بود و دارای اهمیت مذهبی شد و دارالمؤمنین لقب گرفت. در اوایل سدهٔ بیستم گرگان دارای شمار زیادی مسجد، آرامگاه مذهبی و مدرسه دینی بود. اهمیت استرآباد از لحاظ مرکزیت سیاسی و دینی باعث شد تا پیش از آغاز سدهٔ بیستم زبان گرگانی در آن به‌طور کل منقرض شده و جای خود را به فارسی بدهد.^[۲۰]

تاریخ‌نویس نامدار، مقدسی، می‌گوید که استرآباد شهری است که بیشتر مردمان آن ابریشم‌باف‌اند و در این کار چیره‌دست هستند. دژ آن ویران و خندقش پر شده و جامع آن در بازار است. استخری از آن نام برده و مولفحدودالعالم می‌گوید که مردمان این شهر دارای دو زبان هستند. حمدالله مستوفی آن را شهری دانسته که هوایش معتدل و محصولاتش را غلات و انگور و ابریشم می‌داند.^[۲۱]

آقا محمدخان قاجار در این شهر زاده شد. دیوار باروی شهر را نادرشاه افشار ویران کرد و آقا محمد خان بعداً آن را بازسازی نمود. در دوران میرزا تقی خان امیرکبیر، شهر بازسازی شد.^[۲۲]

ویرانه‌های شهر اصلی گرگان در نزدیکی گنبد کاووس امروزی قرار دارد. در زمان رضا شاه پهلوی نام کهن گرگان را برای شهر استرآباد برگزیدند.^[۲۳]

در ۱۷ فروردین ۱۳۲۳ شهر گرگان دچار زمین‌لرزهٔ سختی شد و بیشتر بناهای آن شکست برداشت.^[۲۴] از بناهای شهر قدیم گرگان بنای امامزاده نور واقع در کوی بازار نعلبندان و بنای مسجد گلشن در کوی درب نو و چند تکیه در نقاط مختلف شهر است.^[۲۵]

محله‌های شهر در عهد قاجار

شهر گرگان (استراباد) در دوران قاجار ۶ محله بزرگ به نام‌های سرپیر، دربنو، سرچشمه، میخچه گران، نعلبندان،سبزه‌مشهد و میدان داشت که دارای چندین محله فرعی مثل پاسرو، میرکریم، دوشنبه‌ای، شیرکش، باغشاه،دباغان، شاهزاده قاسم و... بوده‌اند. این ۶ محله و محلات فرعی هنوز هم به همین نام‌ها وجود دارند و بیشتر مساجد و تمام تکایای قدیمی و زیارتگاه‌ها و مکان‌های مذهبی شهر نیز در همین محلات قرار دارند که امروز بافت قدیم و معماری سنتی و تاریخی این شهر و بخش عمده‌ای از میراث فرهنگی این دیار را تشکیل می‌دهند، همچنین قزاق محله که محل سکونت قزاق‌هاست جزو محله‌های قدیمی گرگان محسوب می‌شود. به دلیل بی‌توجهی اداره کل میراث فرهنگی گلستان بخش بزرگی از بافت قدیم گرگان تخریب شده‌است. چند خانه قدیمی بالای ۱۵۰ سال قدمت که در اختیار میراث فرهنگی هم بود تخریب شده‌است.

با ورود اسلام و در سده‌های آغازین آن، ایالت طبرستان جایگاه ارزشمندی در شکوفایی فرهنگ و تمدن اسلامی داشت. شهرهای جرجان و استراباد از این ایالت مهد دانشمندان بزرگ آن دوران بود.

عنصرالمعالی کیکاوس (از آخرین امیران آل زیار و نگارنده کتاب قابوس‌نامه) و عبدالقاهر جرجانی (صاحب تألیفات در صرف و نحو و معانی و بیان عربی) در تحول ادبیات فارسی و عربی نقش مهمی داشتند. قابوسنامه را مجموعه تمدن اسلام پیش از مغول نام نهاده‌اند. در دانش پزشکی نیز این منطقه سهم عمده‌ای در جهان اسلام داشته‌است. ابوسهل مسیحی و سیداسماعیل (حکیم) جرجانی (نویسنده دایره‌المعارف ذخیره خوارزمشاهی) از این سرزمین بوده‌اند. میرداماد و میرفندرسکی نیز از این منطقه برخاسته‌اند.^[۲۶]

نخستین چاپخانه سربی در گرگان در ۱۳۰۷ تأسیس شد. هم‌اکنون هفته‌نامه‌های گلشن مهر، گلستان نو، همزیستی، سلیم و حریف؛ دوهفته‌نامه صحرا؛ ماهنامه خودآزما؛ و فصلنامه‌های مختومقلی فراغی و یاپراق در گرگان منتشر می‌شوند.^[۲۷]

نخستین کتابخانه‌های این منطقه متعلق به سده ۱۱ قمری است. کتابخانه استرآباد در دوره صفوی (سده ۱۱) «کتابخانه حسین اردبیلی‌نژاد استرآبادی» نام داشته‌است. در دوره قاجار هم در برخی مدارس و خانه‌های برخی از فضلا و ادیبان کتابخانه‌هایی وجود داشته‌است.^[۲۸]

نخستین کتابخانه عمومی شهر گرگان در ۱۳۳۹ و با هزینه شهرداری شکل گرفت و در عمل از ۱۳۴۵-۱۳۴۶ با ۹۵۲ جلد کتاب فعالیت خود را آغاز کرد. این کتابخانه در ۱۳۵۸ به ساختمان فعلی آن در پارک شهر گرگان منتقل و کتابخانه عمومی شماره یک گرگان نامیده شد.^[۲۹]